HỒNG QUÂN -
Khi Mark Zuckerberg thông báo sẽ tặng 99% lượng cổ phiếu Facebook của mình cho một tổ chức phi lợi nhuận mới thành lập ngay sau khi có con đầu lòng, vị CEO của Facebook đã nhận được nhiều phản hồi tích cực từ mạng xã hội và báo đài trên thế giới. Nhưng với một số nhà kinh tế, hành động này cũng có thể được xem như một chiêu trốn thuế, một ván cờ lợi dụng quan hệ công chúng, một cách để tăng lợi nhuận của Facebook dưới lớp vỏ từ thiện. Nhà kinh tế học Thomas Piketty, tác giả của cuốn Capital (Tư bản) chỉ đơn giản bảo rằng việc tặng tiền này "trông cứ như một trò đùa lớn”.
Quỹ Bill and Melinda Gates cũng đang hoạt động tại Việt Nam với dự án truy xuất Internet.
Vì thế, phản ứng ngược không có chi là bất ngờ. Cục tiền từ thiện của Zuckerberg, hiện trị giá 45 tỉ đô la Mỹ, cho thấy của cải đã được tập trung như thế nào và nội dung tuyên bố trong bức thư gửi cho con gái vừa chào đời của Zuckerberg (được chia sẻ cho công chúng) nghe thực tâm, càng cho thấy thung lũng Silicon rất tự tin về khả năng cứu giúp thế giới. Sự ganh ghét trước hành động từ thiện không có gì lạ. Khi John D. Rockefeller thành lập quỹ cùng tên, ông cũng bị cho là đang cố phục hồi quyền lực của “chế độ cũ và giới quý tộc dưới danh nghĩa mới của từ thiện và khoa học”.
Động thái của Zuckerberg diễn ra vào đúng thời điểm xuất hiện những nỗi lo về chủ nghĩa tư bản từ thiện (philanthrocapitalism). Các quỹ có ảnh hưởng lớn đối với chính sách xã hội nhưng không bị kiểm soát dân chủ. Tại sao các tỉ phú không ra bầu cử lại muốn làm từ thiện trên toàn cầu?
Trong một thế giới lý tưởng, các quỹ từ thiện lớn có lẽ thừa, nhưng trong thế giới thực thì các quỹ này lại có vai trò quan trọng, bởi vì chúng nhằm giải quyết các mục tiêu mà cả hai mảng tư nhân và nhà nước đều chưa hỗ trợ tốt. Sứ mệnh của các tổ chức phi lợi nhuận là đầu tư vào những gì các nhà kinh tế gọi là hàng hóa công cộng, mang lại lợi ích cho tất cả mọi người, ngay cả những người không trả tiền cho các sản phẩm này. Y tế cộng đồng là một ví dụ, chúng ta đều nhận lợi ích từ phòng chống bệnh sốt rét và bệnh lao.
Các doanh nghiệp gần như đầu tư rất thấp cho hàng hóa công cộng, bởi vì chúng không mang được nhiều lợi nhuận. Điều này càng thấy rõ khi những người hưởng lợi chính là người nghèo: trong số 1.500 loại thuốc được bán giảm giá trong giai đoạn 1975-2004, chỉ có 21 loại dành cho các bệnh vùng nhiệt đới hoặc bệnh lao.
Các dự án như xóa bệnh sốt rét hoặc cung cấp kết nối Internet cũng đòi hỏi nguồn đầu tư mà có thể không tạo ra kết quả trong vài thập kỷ tới. Và vấn đề toàn cầu rõ ràng là sẽ mất nhiều thời gian để giải quyết hơn một cuộc đời trung bình của một người dân đi bỏ phiếu. Chính phủ Mỹ chi tiêu ít hơn vào viện trợ cho người nghèo trên thế giới hàng năm so với người dân Mỹ bỏ tiền mua kẹo ngọt.
Ngược lại, các nhà từ thiện có tầm nhìn sâu rộng hơn về thời gian và hầu như không họ không phải làm hài lòng ai. Điều này hối thúc họ đổ tiền vào các hoạt động gây tranh cãi, như Zuckerberg đã làm với cải cách giáo dục. Nhưng điều này cũng cho phép họ đặt cược lớn trong cuộc chơi hàng hóa công cộng toàn cầu. Lịch sử cũng cho thấy không ít ví dụ. Quỹ Rockefeller tài trợ nghiên cứu sản xuất vắc xin trị bệnh sốt vàng da. Quỹ Bill and Melinda Gates kể từ khi thành lập vào năm 2000, đã bỏ hàng tỉ đô la vào các chương trình y tế toàn cầu, và bây giờ chi tiêu cho y tế nhiều hơn so với Tổ chức Y tế thế giới (WHO).
Dù trong thập kỷ vừa qua, Mỹ tăng chi tiêu mạnh vào việc chống bệnh truyền nhiễm như bệnh sốt rét, nhưng quốc gia này chỉ làm như vậy sau khi Quỹ Bill Gates đưa chúng trở lại vào trong các chương trình y tế công cộng toàn cầu. Tại Mỹ, việc chi ngân sách cho hàng hóa công cộng đều đang trên xu hướng giảm. Tuy vậy các dự án đầu tư từ thiện toàn cầu vẫn tiếp tục tăng. Anne Petersen, Chủ tịch của Liên minh từ thiện toàn cầu (Global Philanthropy Alliance), cho biết: “Trước đây, người Mỹ làm từ thiện chủ yếu dành cho địa phương. Nhưng đến nay đã có xu hướng hướng ra quốc tế rất mạnh”.
Cuối cùng, các tỉ phú sẽ quyết định chọn vấn đề để đầu tư và họ có quyền lực rất lớn vì đã bỏ quá nhiều tiền riêng vào cuộc. Còn các quốc gia thì không được như vậy, dù là quốc gia giàu có.
