(SGTTO) – Vở cải lương Nàng Hai Bến Nghé khá nổi tiếng gắn liền với tên tuổi của nhiều nghệ sĩ nổi tiếng một thời như Mỹ Châu, Tuấn Thanh, Út Bạch Lan… Nhưng, hàng ngày khách du lịch trong và ngoài nước ghé tham quan Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh không phải ai cũng biết giai thoại Nàng Hai Bến Nghé gắn với ngôi chùa cổ Khải Tường mấy trăm năm trước mà nền đất của nó ngày nay là bảo tàng.
Nàng Hai dùng mỹ nhân kế cho Trương Định giết giặc?
Nàng Hai và Tri yêu thương nhau nhưng vì hoàn cảnh éo le nàng phải nhận lấy lãnh binh Sắc làm chồng. Một lần thua trận, Sắc bị quan trên khiển trách, sẵn mang tâm trạng buồn bực, khi nghe quân mật báo việc Tri thường có cử chỉ thân mật với vợ mình, Sắc rất ghen tức, cho người giả danh vợ mời Tri tới nhà bàn công việc. Khi hai người gặp nhau, Sắc tri hô, ghép họ vào tội lăng loàn và cho lính đóng bè thả trôi sông.
Một hai hôm sau viên quan ba Pháp Barbé, đóng quân ở chùa Khải Tường đang đi săn, bất ngờ gặp một bè chuối trôi sông trên đó có một người đàn ông và một người đàn bà. Theo dòng, hai con sấu lớn hung hãn, quẫy đuôi bám riết đuổi theo bè. Barbé liền nổ súng, sấu sợ hãi lặn trốn mất. Khi bè được vớt lên, người con trai tức Tri bị sấu cắn cụt mất một chân, đã chết. Người con gái là Nàng Hai còn thoi thóp thở. Sau khi được chăm sóc, thấy cô trẻ đẹp nên Barbé ép cô phải chung sống với mình. Nàng Hai ưng thuận với điều kiện là được trở về nhà để thu xếp việc riêng.
Gặp nàng Hai về, Lãnh binh Sắc cho bắt cô với lời cáo buộc: tội thông đồng, mãi dâm với đối phương. Sắc cho giam nàng Hai dưới hố sâu, cho ăn xương cá và cơm hẩm. Thời may Trương Định đi tuần ngang, lệnh cho đem cô lên và nghe hết mọi chuyện oan trái này...
Nơi chùa Khải Tường, hôm đó trời vừa sụp tối, nghe lính canh báo tin có Nàng Hai đến xin gặp. Barbé mừng rỡ phóng ngựa ra đón. Còn cách cô gái chừng mười thước, nghĩa quân mai phục hai bên đường ào ra. Ngựa bị giáo dài đâm ngã quỵ, hất Barbé ngã xuống và lập tức bị chém chết. Hôm đó là ngày 7-12-1860.
Hơn hai tháng sau, viện binh của Pháp từ Thượng Hải kéo đến Sài Gòn rầm rộ. Sau vài trận chiến ác liệt, đại đồn Chí Hòa bị hạ. Sau những ngày mịt mù khói lửa ấy, không ai tìm thấy cô gái nơi đâu, chẳng biết sống hay đã chết. Nhưng trong dân gian còn truyền tụng mãi hình ảnh người thiếu phụ bị thả trôi sông và đã góp công chống Pháp.
Hai tác giả người Pháp là Le Vardier và De Maubryan ghi Nàng Hai tên là Thị Ba, và họ đã kể lại mối tình éo le của cô gái trong tác phẩm Scènes de la vie Anamite - Khi Hoa (Nhà xuất bản P.Ollendorff, Paris, 1884). Trong sách này, Tri có tên đầy đủ là nguyễn Văn Tri và ông lãnh binh có tên là Nguyễn Văn Sất và viên lãnh binh này cùng Nàng Hai được cho đều chết vì đạn khi quân Pháp tấn công vào bản doanh đại đồn Chí Hòa.
Dù mang tính dân gian và giai thoại nhưng câu chuyện mối tình của một cô gái và quan ba Pháp rất có thể là sự thật.
Chùa Khải Tường ngày ấy
Chùa Khải Tường trước đây tọa lạc trên một gò cao tại ấp Tân Lộc, thành Gia Định. Lịch sử của chùa bắt đầu vào khoảng năm 1744, lúc đầu là một cái am lá thờ Phật, tới năm 1752 được tu bổ thành chùa và đặt tên là chùa Khải Tường.
Nhà nghiên cứu Vương Hồng Sển trong quyển Sài Gòn năm xưa cũng cho rằng "Chùa nầy có dật sử chính hoàng tử Đảm (sau lên ngôi là Đức Minh Mạng) sanh nơi hậu liêu vào năm Tân Hợi (1791) giữa cơn tị nạn Bình Tây Sơn. Qua năm 1804, Cao Hoàng nhớ tích cũ, để tạ ơn Phật dày công che chở mấy năm bôn tẩu nên gởi tặng chùa một cốt Phật Thích Ca thật lớn bằng gỗ mít, thếp vàng tuyệt kỹ".
Thực ra thì khi thành Gia Định đang xây dựng, Chúa Nguyễn Ánh, hoàng gia và bộ máy quan lại lúc này ở Gia Định phải tá túc ở hai ngôi chùa lớn nằm gần nhau là chùa Từ Ân (được sử sách cho là nằm một góc công viên Tao Đàn ngày nay, sau này chuyển về quận 6, TPHCM) và chùa Khải Tường. Theo một số tư liệu, ngày 25-5-1791, Nhị phi Trần Thị Đang (Thuận Thiên Cao Hoàng hậu) sinh Nguyễn Phúc Đảm, sau này là vua Minh Mạng nơi hậu liêu chùa Khải Tường.
Sau khi thống nhất đất nước và lên ngôi vua, năm 1802 vua Gia Long cho trùng tu hai ngôi chùa này. Để tạ ơn che chở, vua đã dâng cúng tượng Phật A-Di-Đà cao 2,5 m bằng gỗ mít, ngồi trên tòa sen, sơn son thếp vàng.
Năm 1859, quân Pháp tấn công Gia Định, sau khi chiếm được thành họ chiếm đóng chùa Khải Tường và các ngôi chùa lớn khác để thiết lập phòng tuyến quân sự mà lính Pháp kể trong sách là “phòng tuyến các ngôi chùa” để chống lại các đợt tấn công của người Việt từ đại đồn Chí Hòa dưới sự lãnh đạo của Nguyễn Tri Phương.
Riêng chùa Khải Tường, đại úy thủy quân lục chiến Pháp Barbé nhận nhiệm vụ dẫn quân vào chiếm giữ. Barbé cho đem tượng Phật bỏ ngoài sân, cưỡng bức các sư phải rời chùa. Chiều 7-12-1860, quân Việt phục kích giết chết Barbé khi viên sĩ quan này cỡi ngựa đi tuần đêm từ chùa Khải Tường đến đền Hiển Trung, một đồn binh của Pháp lúc đó chiếm đóng một ngôi đền, nay là vị trí văn phòng phía Nam Bộ Công an.
Vị trí Barbé bị giết nay được cho là ngã ba Võ Văn Tần - Trần Quốc Thảo. Sau khi Barbé chết, lính Pháp gọi đây là chùa Barbé.
Trung úy Hải quân người Pháp Léopold Pallu sang Sài Gòn tham chiến, ông về hưu năm 1890 với cấp bậc Phó Đề đốc Hải quân. Trong sách “Histoire de L’Expédition de Cochinchine en 1961” tức "Lịch sử cuộc viễn chinh Nam Kỳ 1861", do nhà xuất bản Hachette in tại Pháp năm 1864 do ông viết, đã kể: “Buổi chiều hôm đó, đại úy thủy quân Barbé cưỡi ngựa đi tuần tra như thường lệ. Bọn sát nhân rình rập trong một bụi cây...Ông bị đột kích bằng giáo té ngay xuống ngựa. Bọn An Nam liền cắt đầu, bò qua các bụi rậm và cỏ cao trở về giới tuyến cũ của thành Kỳ Hòa. Sáng hôm sau, người ta thấy phần thân thể còn lại (Barbé) bị kéo bỏ bên vệ đường; con ngựa bị thương nằm bất động kế bên”.
Về sau, theo nhà văn Sơn Nam, thì "chùa Khải Tường trở thành trường học con trai nhằm đào tạo giáo viên. Năm 1880, chùa Khải Tường bị tháo dỡ, trường dời qua cơ sở mới là trường Chasseloup Laubat xây cất xong khoảng 1877 (nay là trường THPT Lê Quý Đôn)". Khi tháo dỡ, tấm hoành phi "Quốc ân Khải Tường tự" được chuyển về chùa Từ Ân (nay ở đường Tân Hóa, thuộc quận 6) cất giữ, còn pho tượng Phật kể trên phải dời đi nhiều nơi, sau cùng được đem trưng bày trong Viện bảo tàng Quốc gia Sài Gòn, nay là Bảo tàng Lịch sử Việt Nam - TPHCM trong khuôn viên Thảo cầm viên.
Thời gian sau nữa, trên nền chùa bỏ hoang này, Pháp cho xây cất một dinh thự dành cho quan chức trong bộ máy cai trị. Trước năm 1963, dùng làm Trường Đại học Y dược. Sau khi chế độ của Tổng thống Ngô Đình Diệm bị lật đổ, các tướng lãnh cho các cố vấn quân sự đến trú đóng.
Sau ngày 30-4-1975, cơ sở trên được dùng làm Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh mà bây giờ trở thành một điểm đến của du khách trong nước và quốc tế khi du lịch TPHCM tại số 28 Võ Văn Tần.
Nhiều nhà nghiên cứu đang tranh luận rằng rất có thể khuôn viên chùa Khải Tường ngày ấy rất rộng, bao gồm cả trường THPT Lê Quý Đôn mà Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh chỉ là một góc của khuôn viên chùa.
Cái chết của đại úy Barbé sau đó lại có liên quan mật thiết tới tấm bia đá lưu lạc tới 140 năm do vua Tự Đức ban tặng cho ông ngoại của mình là Phạm Đăng Hưng, tức cha vợ của vua Thiệu Trị, ông Hưng là cha bà Từ Dụ (hay còn gọi Từ Dũ). Trong khi bà Từ Dũ lại là người mai mối một người vợ lẽ cho Bình Tây Đại nguyên soái Trương Định, thủ lĩnh nghĩa quân đã phục kích giết đại úy Barbé. Người vợ này của Trương Định lại có liên quan tới căn nhà Đốc Phủ Hải, một địa danh nổi tiếng ở Gò Công.
Hồng Ngọc
(Bài viết có sử dụng một số tư liệu về chùa của Phật giáo Việt Nam)
Kỳ tới: Vì sao tấm bia đá ghi tên đại úy Barbé lại dựng trong lăng Hoàng Gia ở Gò Công?
