NGUYỄN VINH -
Thử làm phận sự của một bà nội trợ truyền thống vào những ngày tết nhất, sẽ hiểu rằng việc chuẩn bị cho cái ăn nó khiến người ta bơ phờ đến độ chẳng còn tâm trí thảnh thơi mà nuốt nổi bất cứ món gì. Chung quy cũng là bởi cái tư duy “ăn tết”, tức là đã tết thì nhất thiết cứ phải... ăn!
Ăn tết truyền thống đúng nghĩa là… ăn. Vì suốt ngày người ta lo lắng, chuẩn bị cho cái ăn. Cái ăn ngày tết phải đặc biệt hơn cái ăn của mọi ngày thường khác. Gian bếp luôn đỏ lửa, cao điểm là khoảng hai tuần, từ 23 tháng Chạp cúng đưa ông Táo về trời rồi cúng rước ông bà vào chiều ba mươi cho đến cúng hóa vàng – tiễn ông bà đi – vào chiều mùng 3 (có nơi mùng 4). Giữa những chặng cúng quảy đó là những buổi tiệc tùng liên miên, to thì tất niên, tân niên, nhỏ thì quy mô mâm cơm thịnh soạn gia đình, họ hàng thân thuộc thăm viếng nhau khề khà chén rượu nhắm với món ngon “nhà làm”. Giữa những trận rượu thịt ê hề, là “bãi chiến trường” của say sưa và vô vàn hệ lụy khác.
Mà nào chỉ có lo cho cái sự ăn, người phụ nữ “tề gia nội trợ” bình thường trong xã hội truyền thống còn phải lo cả việc dọn dẹp trang hoàng nhà cửa, quà cáp để chồng, con đi biếu xén…
Thường thì người đàn bà khiêm cung và cương thường kia sẽ phải chuẩn bị tết nhất từ đầu tháng Chạp. Nào là phải chuẩn bị mấy loại nguyên liệu tốt dành làm bánh trái, dưa hành để món tết năm nay đảm bảo về chất lượng. Gặp phải ông chồng sính rượu, có khi bà phải lo mấy chung rượu tết ngâm thành phần nọ công thức kia rất đỗi cầu kỳ trước hàng nửa năm, thậm chí vài ba năm, theo cách thức dân gian truyền khẩu, là còn coi ngày hạ thổ, coi tiết khai trương để ông chồng có ly rượu ngon khề khà với khách trong bữa tiệc ngày tết. Một điều cần nhớ, mọi thứ, từ rượu chè đến món ngon truyền thống ngày tết đều đề cao tinh thần hand made, home made (làm thủ công) và đòi hỏi sự tỉ mỉ cầu kỳ nhất định. Đôi khi cái niềm hạnh phúc ở đây lại nằm ở chỗ con người ta phải cam chịu nhẫn nại vượt qua cái khó của “sự làm” hơn là nằm ở cảm giác về thành quả hay sự thưởng thức.
Nhiều bà, nhiều cô dành cái tết để trổ tài, hết với khách lại đến với những đám tiệc, bữa ăn đặc biệt của gia đình, nên quay cuồng với gian bếp, mặc cho cái tết vội vàng đi qua…
Thật ra thì thời bây giờ, mẫu phụ nữ nội trợ truyền thống ấy cũng thưa vắng rồi. Nên tết nhất cũng không phải lo các bà các cô khổ sở với cái ăn nữa. Các loại bánh ngọt bây giờ, đa số các gia đình mua về từ ngoài tiệm, chứ không còn cảnh đi bùm nếp xay bột, nấu đường trộn đúc bánh in, không còn cảnh đánh trứng đúc bánh thuẫn như thời bao cấp. Ngay cả bánh tét, bánh chưng người ta cũng ra siêu thị, đặt ở chợ là xong. Mọi thứ dễ ợt. Dĩ nhiên, chỉ cần có tiền. Người phụ nữ nội trợ được giải phóng sức lao động trong mấy ngày tết nhất, để đầu tư cho kiểu tóc mới, đi shopping mua mấy bộ váy mới, thoát ly gian bếp để có thể thong thả dạo chơi, thăm thú chỗ nọ chỗ kia.
Tết bây giờ vì thế mà cũng hướng ngoại hơn. Người ta đơn giản hóa cái sự “ăn” để đề cao cái sự “chơi”, sự thưởng ngoạn. Những gia đình hiện đại, đặc biệt ở đô thị sẽ tập trung mua sắm hàng tết khá sớm, chừng nửa tháng trước. Thị trường lúc đó nhộn nhịp hàng quà, từ vật phẩm trang trí đến các món ngon. Ẩm thực tết được tiết giảm sự rườm rà, đề cao sự tinh tế và tiết kiệm. Bởi trong cuộc sống ngày thường, cơ hội để thưởng thức món ngon không còn hiếm hoi như thời khốn khó. Chuyện miếng thịt mỡ, dưa hành xem ra bình thường trong bữa cơm bình thường của mọi gia đình rồi, đâu cứ phải đợi tết. Vậy, tết sẽ không còn là một dịp chộn rộn với cái ăn nữa, mà phần nào chuyển hóa qua món ăn tinh thần khi tâm thế con người hướng ra bên ngoài, là tận hưởng sự thư nhàn, du hí chỗ nọ chỗ kia, thưởng thức những trò giải trí nhẹ nhàng, đi hội hè hay cũng là dịp bày tỏ sự sẻ chia với tha nhân còn thiếu thốn…
Tư duy của cái tết hiện đại đang thay đổi. Sự cầu kỳ phức tạp của lễ thức được tiết giảm. Tư duy tiệc tùng rườm rà cũng dần dần được phá bỏ để hợp thời hơn. Bây giờ, chiếc bánh tét, bánh chưng hay dưa hành – những thứ làm nên phong vị của ngày tết trong quá khứ – không còn mấy nhà dùng, mà nếu dùng, cũng chỉ là để có mùi vị, rất “ước lệ” trong bữa tiệc tết. Hoa quả cúng đi vào cái tinh thần cụ thể, trực tiếp bày tỏ rõ ràng khát vọng sung túc (mâm ngũ quả có năm loại trái: cầu (mảng cầu) thơm, vừa (dừa) đủ (đu đủ) xài (xoài)”. Thông điệp gọn nhẹ sáng rõ và trực tiếp đó, xem ra thật khó để các đấng siêu nhiên hiểu nhầm!
Nhà văn Sơn Nam có cắt nghĩa về một cái tết của thời hiện đại: “Tiết kiệm thời giờ, nghỉ tết ở mức tối thiểu là phải. Còn ăn ngon, mặc đẹp thì trong năm đã sẵn nhiều cơ hội tiệc tùng, liên hoan, lễ cưới. Món này ngày tết, ngày thường ta thưởng thức nếu sẵn tiền.
Nghỉ tết, rốt cuộc, vẫn là cùng với đồng bào cả nước sống đồng cảm, qua phút giây thiêng liêng, nhắn nhở nhìn lại năm cũ, chuẩn bị tinh thần tìm thêm sáng kiến để gia đình, thôn xóm và cả nước ngày càng đổi mới” (trang 280, Biên khảo Đình miếu & Lễ hội dân gian miền Nam, NXB Trẻ, 2015).
Sẽ thiết thực khi hướng về cái mới của một năm đang đến ngay từ việc thực hành cái mới trong tinh thần đón tết.
